مجموعه مارکار، واقع در شهر یزد، یکی از نمونه‌های شاخص معماری آموزشی-فرهنگی اوایل دوره پهلوی است که تلفیقی از نوگرایی و هویت بومی را به‌نمایش می‌گذارد. این مجموعه که با همت پشوتن‌جی دوسابایی مارکار و با هدف توسعه آموزش و فرهنگ ساخته شد، نه‌تنها به لحاظ عملکردی حائز اهمیت است، بلکه از منظر طراحی معماری نیز قابل بررسی و تحلیل در بستر تحولات معماری معاصر ایران در دهه ۱۳۱۰ شمسی است.
ساختار کلی و اجزای مجموعه
مجموعه مارکار متشکل از فضاهای آموزشی (مدرسه شبانه‌روزی)، خوابگاه، برج ساعت (گاه‌نمای فردوسی)، حیاط مرکزی و فضاهای خدماتی جانبی است. این ترکیب فضایی در عین سادگی، با الگوی مدارس نوین آن دوره هم‌خوانی دارد و بر مبنای نظم، تقارن و عملکردپذیری طراحی شده است.
سبک معماری و گرایش‌های فرمی
ساختمان‌های مجموعه با بهره‌گیری از سبک معماری تلفیقی دوره پهلوی اول طراحی شده‌اند؛ سبکی که در آن تأثیرات معماری اروپایی (به‌ویژه نئوکلاسیک) در کنار عناصر بومی و اقلیمی مشهود است. ویژگی‌های شاخص سبک به‌کاررفته در مارکار عبارت‌اند از:
-
سیمای ساده و هندسه‌محور: پلان‌های متقارن و مستطیلی، با ورودی‌های مرکزی و نمایی آراسته به عناصر تزئینی مینیمال.
-
تقارن‌محوری در طراحی مدرسه و برج ساعت، به‌گونه‌ای که برج در امتداد محور مرکزی مجموعه قرار دارد.
-
نماهای آجری با حداقل تزئینات که با اقلیم خشک یزد و مصالح در دسترس هم‌خوانی دارد.
-
ارتفاع محدود بناها که هم‌راستا با ضوابط شهری یزد در آن دوره است و در عین حال حس مقیاس انسانی را حفظ کرده است.
مصالح ساختمانی
اصلی‌ترین مصالح استفاده‌شده در مجموعه، آجر محلی، ملات گچ و آهک، چوب و کاشی هستند. استفاده از آجر، نه‌تنها پاسخی به شرایط اقلیمی یزد بوده بلکه به لحاظ زیبایی‌شناختی، هماهنگی مجموعه با بافت تاریخی شهر را حفظ کرده است. در برخی قسمت‌ها، به‌ویژه پیرامون برج ساعت، از سنگ و کاشی‌کاری‌های محدود نیز استفاده شده است که به برج هویتی مستقل اما هماهنگ با مجموعه می‌بخشد.
برج ساعت مارکار (گاه‌نمای فردوسی)
برج ساعت، که در قلب مجموعه قرار دارد، از نظر معماری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این برج با ارتفاعی متناسب و طراحی دقیق، یادآور الگوهای کلاسیک برج‌های ساعت در شهرهای اروپایی است، اما با بومی‌سازی در مقیاس و مصالح، به هویتی ایرانی دست یافته است. پلان مربعی، سقف شیب‌دار با روکشی ساده و ساعت چهارطرفه، نشانه‌هایی از مدرنیته را در کالبدی سنتی عرضه می‌کنند.
مقایسه با سایر بناهای دوره پهلوی
در مقایسه با سایر مدارس و نهادهای عمومی ساخته‌شده در دوره پهلوی اول، مجموعه مارکار از جنبه‌های زیر متمایز است:
-
توجه به اقلیت‌های دینی و طراحی فضا بر مبنای نیازهای خاص جامعه زرتشتی (مانند حیاط‌های خلوت و سکوت در فضاهای خوابگاهی)
-
پرهیز از تزئینات پرهزینه و غیرکاربردی در مقابل برخی بناهای رسمی‌تر همان دوره
-
ترکیب کاربرد آموزشی و یادمانی در کنار هم (مدرسه + برج ساعت)، که کمتر در سایر پروژه‌ها دیده می‌شود.
-
استفاده آگاهانه از مصالح بومی با تکیه بر دوام، اقلیم‌پذیری و سادگی، در قیاس با برخی ساختمان‌های دوره پهلوی که بیشتر متمایل به الگوبرداری فرمی از معماری غربی بودند.
مجموعه مارکار یزد، نمونه‌ای متوازن از معماری متعهد به هویت ملی، شرایط اقلیمی و نیازهای اجتماعی است. این مجموعه، با درک عمیق از نقش آموزش در توسعه فرهنگی، و با بهره‌گیری از الگوهای معمارانه ساده اما مؤثر، اثری خلق کرده که در عین کارکردی بودن، از ارزش‌های زیبایی‌شناختی و تاریخی نیز برخوردار است. در بین آثار دوره پهلوی اول، مارکار از معدود نمونه‌هایی است که بین عملکرد، زیبایی و هویت فرهنگی توازن ایجاد کرده است و از این‌رو، مستحق توجه در مطالعات تاریخ معماری معاصر ایران است.
